ابوالفضل رشیدالدّین میبدی، صاحب تفسیر کشف‌الاسرار*

یکی از بزرگان عرصۀ علم و فضیلت و تفسیر قرآن در استان یزد، فخرالاسلام رشیدالدّین ابوالفضل احمد میبدی، نویسندۀ تفسیر جاودانی کشف‌الاسرار و عدّه الابرار است که چاپ کنونی آن در ده جلد در دسترس دوستداران علوم قرآنی و دوستداران ادبیّات فارسی است. چون این تفسیر به واسطۀ مباحث خوبی که دارد، در زمرۀ درس‌های دانشکده های ادبیّات هم قرار گرفته است.

اطلاعات چندانی از زندگی این مفسّر در دست نیست. همین اندازه می‌دانم که  در قرن ششم در میبد زاده شده، ، تحصیلات وی در یزد یا میبد بوده، بعد از آن به عشق مرادش خواجه عبدالله انصاری راهی هرات شده است، برخی گویند که محضر او را درک کرده، ولی اسناد موجود چنین چیزی گواهی نمی‌دهند. در آن‌جا بود که آثار بزرگ خودش را خلق کرد که مهمترین آن تفسیر کشف‌الاسرار است. دیگر آثار او عبارتند از:  الفصول، اربعین ، وجوه النظایر و شاید طبقات الصّوفیه که گفته می‌شود تقریرات  یکی از شاگردان خواجه عبدالله انصاری است. تا حدود ۴۰-۳۰ سال پیش بنایی در میبد وجود داشت به نام گنبد سلطان رشیدالدّین که می‌گویند آرامگاه او بوده است. چون قبر دو دخترش در میبد و توران پشت یزد و برادرش هم در میبد شناسایی شده، گفته می‌شود او اواخر عمر به یزد برگشته و در میبد به خاک سپرده شده است.

تفسیر میبدی را بسیاری بر صدر تفسیرهای عرفانی فارسی قرار می دهند، زیرا که او قرآن را در سه نوبت تفسیر کرده است؛ هم خودش متأثّر از آثار پیشینیان بوده و هم بسیاری به تاثیر از کشف‌الاسرار در کتاب‌هایشان تفاسیر عرفانی را ارائه دادند و از مآخذ بسیاری از مفسّران بعد از خود بوده است.

دربارۀ تفسیر کشف‌الاسرار این گفته لازم به یادآوری است که کشف‌الاسرار را سرآمد تفاسیر فارسی قرآن در گسترۀ ادب فارسی می‌دانند که حاصل ذوق و اندیشه یکی از اندیشمندان دیار کهن یزد است. کشف‌الاسرار را اگر دانشنامه‌ای از علوم قرآنی، دینی، بلاغی، حکمی، عرفانی، کلامی و ادبی بخوانیم، سخنی به بیهودگی نگفتیم، حتّی فراتر از آن برای نسل کنونی، میراث گرانسنگ از ناب‌ترین واژ‌گان  فارسی است که می‌تواند به گران‌باری گنجینۀ واژگان زبان فارسی یاری کند. همچنان که میبدی به فراخر دانش و شناخت خود از خرمن شعر و ادبیّات فارسی خوشه‌ها چیده و دامن دامن آن را گرد آورده و تقدیم آیندگان کرده‌است، هم در این زمان هر کسی می‌خواهد به فراخور دانش و درک خود از این گلستان معنوی پرنقش و نگار، گل‌های تر و تازه برچیند و مشام روح و جان خود را خوشبو از عطرهای دل آویزان گرداند.

از سوی دیگر بهره‌وران علوم قرآنی و فقهی و کلامی می‌توانند با چشیدن از دریای معرفت میبدی، نکته‌هایی ناب را به چنگ بیاورند. از آن رو که این تفسیر پس از نگارش به‌ویژه پس از چاپ با اقبال عمومی گروه‌های علمی و ادبی و دینی روبرو شده و تاکنون گزیده‌های بسیاری از این تفسیر در دست دوستداران ادب و علوم قرآنی است. در بررسی محتویات روایات و داستان‌های کشف الاسرار چنین برمی‌آید که وی به آبشخور بزرگی از متون عرفانی در حوزۀ هرات یا خراسان بزرگ یا حتّی فرارود دست داشته و متونی که اکنون ما در دست نداریم، او در دست داشته و از آن استفاده کرده است؛ شاید از این طریق بتوانیم به برخی مآخذ تفاسیر دست پیدا کنیم.

اکنون حدود ۵۰ نسخۀ خطّی از این تفسیر شناسایی شده و استادانی از دانشگاه علامه طباطبایی در کار تصحیح دوبارۀ این کتاب هستند، چون تفسیر قبلی بر اساس چند نسخه کار شده بود، ولی تصحیح جدید بر اساس نسخه‌های تازه یافته شروع به کار کردند. امیدواریم این تفسیر هم چاپ شود و در دسترس دوستداران علوم قرآنی قرار بگیرد.

*        «ابوالفضل رشیدالدّین میبدی» رسانۀ مجازی نگاه ( ۲۶/۸/۱۳۹۲).